Bisedë mbi librin “Një Përmbledhje e Dijes Imediate”

Këto ditë është botuar libri me titull “Një përmbledhje e Dijes Imediate Sipas Dijetarëve të Shkollës Hanefi”, e përpiluar nga hoxha i nderuar Alban Çuli*. Siç është njoftuar paraprakisht, qëllimi primar i këtij botimi është që të adresojë nevojat fetare të besimtarëve myslimanë shqiptarë në Zvicër e Gjermani dhe vetëm në një fazë të mëtejshmë libri mendohet të shpërndahet edhe mes besimtarëve shqiptarë në Ballkan. Dy terma dhe nocione në titull shënojnë karakterin e këtij botimi, ai i ‘dijes imediate’ dhe identifikimi me shkollën hanefi. Për të adresuar më gjerë për publikun motivet që shtynë në përgatitjen e këtij botimi, veçoritë e tij, dhe nevojat fetare që kërkon të adresojë, ju drejtuam përpiluesit të këtij teksti, hoxhës së nderuar Alban Çuli.

Bisedoi Besnik Sinani

1. Faleminderit që pranuat ftesën për këtë bisedë dhe urime të përzemërta për këtë libër. Cili është kutpimi i dijes imediate, a janë dijet imediate të adresuara në këtë text vetëm të natyrës së praktikës fetare apo edhe të kredos, apo teologjisë? Mbi të gjitha Çfarë nevojash të besimtarëve kërkon të adresojë që nuk janë adresuar në literaturën aktuale? Në çfarë mënyre është ky text ndryshe – fjala vjen – nga Ilmihali tradicional?

Me emrin e Allahut, Mëshiruesit, Mëshirëplotit. Lavdet i takojnë vetëm Allahut, Zotit të botëve. Salavatet dhe Selamet shkojnë për Pejgamberin tonë Muhamedin.

Më lejoni t’ju përgjigjem nisur nga fundi.

Teksti i librit si përmbajtje dhe në vetëvete është ajo që ne tradicionalisht e njohim si “ilmihal”, sepse ilmihal është togfjalësh “ilm” dhe “hal”, që do të thotë “dija që i nevoitet në moment njeriut të përgjegjshëm”. Kështu që libri, ashtu siç e kemi përpiluar, të ngjeshur, i përgjigjet nevojës së menjëhershme të çdo individi të përgjegjshëm (mukel’lef) i cili në atë moment dëshiron të praktikojë Islamin, pa marrë parasysh se nga cila bashkësi vjen. Pra i jepet çdo kujt një informacion i plotë dhe i përshpejtuar, që lidhet me përditshmërinë e besimtarit. Prandaj e kemi titulluar “Përmbledhje e Dijes Imediate”, që është nje copëz nga dija e domosdoshme fetare, për të cilën askush nuk mund të justifikohet me injorancë, bazuar në hadithin profetik: “Dija është farz për myslimanin”.

Ashtu sikurse e kam shkruar edhe në parathënie të librit, të dhënat apo informacioni që gjendet në libër nuk kanë një autor specifik për shkak se janë çështje të domosdoshme për t’u ditur, që do të thotë se çdo mysliman i di shumë mirë çështjet e përmendura në libër.

Literatura aktuale padyshim që i përmbush nevojat e besimtarit, psh. Veprat fik’hore të Jusuf ef. Zimerit në Maqedoni apo të Nexhat ef. Ibrahimit në Kosove, pa nënvleftësuar edhe autorë të tjerë shqiptarë, por ajo që më ka ardhur si kërkesë është fokusimi tek përditshmëria dhe si i tillë libri përmban aspekte të ngjeshura të kredos dhe namazin. Nuk kemi shkruar as për agjërimin e Ramazanit, as për zekatin e as për haxhin, të cilat edhe pse janë çështje të domosdoshme fetare, nuk praktikohen përditë për shkak të natyrës së tyre në raport me kohën përkatëse. Shtojmë këtu që libri sjell në mënyrë të përmbledhur normat morale dhe etike, ndalesat sheriatike dhe ajo që e bën të veçantë librin dhe që literatura aktuale në shqip pothuajse nuk e adreson është “Apostazia” apo “Er-Riddeh”, përmes të cilës e informojmë shkurtimisht besimtarin të bëjë kujdes nga besime që nuk janë islame, vepra në kundërshti me Islamin të nivelit përjashtues dhe fjalë të pakujdesshme që cënojnë shenjtëritë e myslimanit.

• Në parathënie të librit thuhet se kjo përmbledhje e dijeve imediate është mbështetur në formulimet e shkollës hanefi, e cila është shkolla tradicionale që kanë pasuar myslimanët shqiptarë, dhe shkolla e dijetarëve të hershëm të kësaj tradite. Siç është e mirënjohur, në kohët modern autoriteti i shkollave tradicionale është sfiduar nga lëvizje reformatore, por edhe nga ndryshime të thella në vlerat sociale të shoqërive myslimane globalisht. Kjo ka sjellë edhe ndër besimtarët shqiptarë zbehjen e diku edhe abandominimin e kësaj marëdhënieje historike me shkollën hanefi. A mundet të shërbejë argumenti historik i hanefizmit të shqiptarëve myslimanë si i vetmi argument për të këmbëngulur në vazhdimësinë e kësaj tradite? A egziston një maxhoritet i qartë i besimtarëve shqiptarë që vazhdojnë pasimin e kësaj tradite? A ka sipas mendimit tuaj nevojë për një artikulim të ri të kësaj tradite të bazuar tek autoriteti i medhhebeve tradicionale që adreson sfidën anti-medhhebiste?

Se pari, përmbledhja mund të kishte ardhur edhe sipas shkollës shafii. Shkollë kjo që e njoh më mirë se shkollën hanefi. Por kur vijmë dhe i adresohemi nevojave imediate të myslimanëve shqiptarë duhet të kemi parasysh kontekstin shoqëror dhe unë kam bindjen se me të gjitha përpjekjet për ta de-hanefizuar myslimanin shqiptar, në emër të çfarë do lloj ideologjie, shkolla e Ebu Hanifes mbetet të jetë dominante në praktikën fetare të shumicës drastike të myslimanëve shqiptarë kudo që janë.

Në dukje dhe për shkak të propagandës, anti-medh’hebizmi ndër shqiptarë u paraqit si reformim dhe qasje e myslimanit modern në fundshekullin e kaluar duke përdorur edhe figura si Nasrudin Albani për të tërhequr patriotikisht shqiptarët dhe deri diku ia arritën të konsoliohen si një grupim selefist, por me grupacione të brendshme. Kjo lloj qasjeje funksionoi deri në një moment të caktuar në Shqipëri, për shkak të një boshlliku që la pas komunizmi, ku hoxhallarët numëroheshin më gishtat e dorës dhe nuk kishin atë fuqi intelektuale për të përballuar një propagandë që financohej nga organizata të ashtëquajtura humanitare. Ndryshe ndodhi në Kosovë dhe Maqedoni, sidomos në Maqedoni shqiptarët në masën më të madhe edhe sot vazhdojnë t’u qëndrojnë me fanatizëm mësimeve të hoxhallarëve hanefi, duke mos harruar këtu ndikimin mbarë-shqiptar që kishte Mulla Jakup Asipi (Allahu e mëshiroftë) që ishte halë në grykën e selefistëve. Dhe ndryshe nga Maqedonia, shqiptarët e Kosovës vinin nga pas-lufta e megjithatë Shqipëria mbetet kampioni propagandistik deri sa vijmë në një moment që faktorë të ndryshëm bënë që kjo propagandë dhe kjo ideologji të fillojë zbehjen e sajë. Kjo erdhi si pasojë e shkollimit të hoxhallarëve të rinj, kryesisht ata të Shamit dhe Ez’heri Sherifit në Egjipt, hapjen e informacionit përmes internetit ku çdokush ka akses dhe është e nevojshme të përmendim këtu edhe përplasjet mes grupacioneve të grupimit selefist, ku sipas një pjese të tyre, medh’hebi apo orientimi i myslimanëve në një medh’heb është domosdoshmëri shoqërore myslimane e megjithatë ftojnë që mos ketë fanatizëm në medh’heb. Kjo pjesa e fanatizmit pastaj merr diskutim dhe spekulohet deri aty sa shpesh here të bën të mendosh se nuk ka ndryshuar asgjë përpos metodologjisë së propagandës. Megjithatë ajo që vlen për t’u thënë është fakti se gjendja e sotçme nuk i ngjan asaj të para 20 viteve, ku myslimanët shqiptarë janë ndërgjegjësuar dhe informuar sa rastis që vënë në siklet edhe vetë hoxhallarët.

Argumenti historik i vazhdimësisë së hanefizmit ndër shqiptarë në gjykimin tim është argumenti institucional i myslimanëve shqiptarë. Institucionet apo bashkësitë myslimane, konkretisht KMSH, BIK dhe BFI, kanë rregulla të përcaktuara për mbarvajtjen e jetës fetare të myslimanëve dhe çdo i punësuar si prijës fetar duhet t’i përmbahet atyre rregullave. Janë ato rregulla që kanë përshkruar historinë islame shqiptare – Medh’heb Hanefi, Akideh Maturidijeh – edhe pse jo pak herë degjojmë që të cënohet kjo qasje historike islame deri në shprehje të devijimit dhe ky në gjykimin tim është skandal që ka nevojë të detyrueshme të trajtohet institucionalisht, pse jo edhe ne riartikulimin e çështjeve thelbësore të medh’hebit hanefi për rrjedhojë edhe të kredos që kanë përcjellë dijetarët e këtij medh’hebi si identitet jo vetëm institucional por edhe vetëndërgjegjësim i xhematit mysliman shqiptar të vazhdimësisë së traditës së dijetarëve shqiptarë që na e lanë amanet përmes sakrificave të tyre intelektuale dhe jo vetëm…

• Edhe përpara botimit të këtij libri, ju keni qenë aktiv në rjetet sociale dhe keni filluar një seri leksionesh në Youtube ku adresoni disa nga debatet teologjike që mbizotruan mendimin fetar ne gjysëm-shekullin e kaluar, përkitazi në aspekte të mendimit teologjik. Pse ndjeni nevojën të adresoni këto tema, dhe cili ka qenë reagimi i atyre që i ndjekin këto leksione? Cila është natyra e temave që mendoni të adresoni në të ardhmen dhe pse mendoni se janë të nevojshme?

Rrjetet sociale, qoftë Facebook apo Youtube, janë një mënyrë e shpejtë për të shkuar tek lexuesi apo dëgjuesi shqiptar (tashmë i dixhitalizuar), sidomos Youtube ku shpjegimi me zë dhe figurë arrin pothuajse i plotë tek auditori.

Nevoja për temat teologjike vjen për shkak se shumica e hoxhallarëve shqiptarë janë të fokusuar tek Sheriati si Fik’h dhe pak do të gjesh në shqip shpjegime apo leksione akaidologjike të traditës Sunnite Maturidi dhe Esh’ari. Nuk mund të lë pa përmendur në këtë aspekt punën e çmuar të Forumit të Rinisë Islame në Zvicër dhe veçanërisht Ahmet ef. Memeti i cili me leksionet e tij ka vendosur një gurthemel për rigjallërimin e mësimit të Akaidit, jo vetëm në anëtarësinë e këtij forumi dhe jo vetëm në xhematin e diasporës të Zvicrës dhe Gjermani por edhe atë në trojet shqiptare. Më kujtohet para 5 vitesh sëbashku kemi mbajtur një leksion në Lozanë dhe një tjetër në St. Gallen me tematikë rreth Cilësive të Allahut, sipas shkollës teologjike Esh’arite dhe Maturidite, dy shkolla që tradicionalisht udhëheqin mendimin teologjik sunnit dhe pati një interesim të jashtëzakonshëm, jo vetëm me prezencë por edhe në transmetimin online. Kjo do të thotë se dituria akaidologjike apo teologjike në xhematin mysliman tradicionalist është e mangët dhe mund të them se xhemati mysliman shqiptar në përgjithësi ka mangësi në çëshjtet e domosdoshme teologjike. Mund të gjesh mysliman që fal namazin, agjëron Ramazanin, mund të shkojë edhe në haxh, mund të japë edhe Zekat dhe pyetesh prej tyre rreth Akaidit në tema që vetë ai do të duhej t’i dinte, si obligim sheriatik. Prandaj ndjej nevojën që në mundësitë e mia t’u drejtohem shqiptarëve myslimanë, pse jo edhe jo-myslimanëve, me tema teologjike që të informohen dhe të mësojnë se çfarë duhet të besojë një mysliman, sigurisht të argumentuara me një gjuhë të thjeshtëzuar.

Në gjykimin tim, janë dy sfida që një teolog tradicionalist sunnit përballet sot. Epokalisht është ai modern – përkatësisht vehabizmi-selefizmi – dhe ai pos-modern i ashtuquajtur “modernist”, ku të dyja këto sfida kanë si pikë të përbashkët anti-medh’hebizmin, por në këtë rast jo në kuaër të praktikës sheriatike por në kuadrin teologjik, që mund ta emërtojmë si anti-taklid dhe prej këtu lind konfrontimi intelektual me vehabistët si format teologjik anti-esh’ari në njërën anë dhe anti-sufi në anën tjetër; dhe me modernistët si format teologjik anti-tradicionalist.

Të dyja këto sfida janë të natyrave të ndryshme. Ndërkohë që me vehbistët selefistë mund të pajtohesh në referenca, me modernistët është e nevojshme njohja e Kelamit, Filozofisë, Shkencës etj. në fund të fundit eshte xhemati ai që vlerëson vlefshmërinë e doktrinës dhe kjo e bën xhematin të mësojë e të mbrohet nga cytjet e natyrave teologjike. Në gjykimin tim çdokush që ka njohje teologjike e ka për detyrë të përballet me këto sfida, sepse duam apo s’duam, t’i mund të dëshirosh t’i shmangesh sfidave, por janë sfidat që nuk të shmangin ty.

Në të ardhmen e shpejtë do të vazhdoj me trajtimin e temës së Kaderit në raport me Vullnetin e Lirë (free will), një nga temat më të vështira teologjikisht për t’u shpjeguar, ku pasi në dy seritë e para kam debatuar teoritë folozofiko-teologjike, në serinë e tretë do ta përmbyll me shpjegimin sipas Ehli Sunnetit.

• Myslimanët tradicionalistë, ata që pasojnë një nga shkollat teologjike dominante para-moderne si Esharizmi apo Maturidizmi, një nga katër medhhebet, apo dhe një nga shkollat e pranuara të Sufizmit Suni, flasin shpesh për dakordësinë e pranimit të diferencave midis këtyre shkollave të traditës. Ky është tregues i qartë se tradita sunite nuk është moniste, por ka pranuar një mori opinionesh brenda saj. Megjithatë, në histori është e mirënjohur se ka patur periudha konfliktesh të ashpra midis hanefive e shafive apo dhe hanbelive, midis esharive dhe maturidive dhe ky pranim i diversitetit është arritje e dijetarëve në një proçes historik. A mund të përfytyrohet një lloj përfytyrimi teologjik që do sillte më shumë pranueshmëri midis qëndrimeve antagoniste midis shkollave të pasuara praj besimtarëve shqiptarë që ju adresoni në leksionet tuaja? A është e mundur të përfytyrohet një ndryshim i klimës së debateve të ashpra fetare që shohim shpesh të shpalosen në foltoret e xhamive apo edhe në rjetet sociale?

Fanatizmi eshte nje nga faktorët që e degradon debatin intelektual në një konflikt të ashpër. Ne nuk mund të pretenojmë që të biem në kompromis doktrinar, personalisht nuk e pranoj, por mund të biem në kompromis për gjuhën e përdorur.

Ndryshe nga debatet mes shkollave të fik’hut, ku mund të pajtohesh në parim me proçesin e analizës fik’hore edhe pse nuk pajtohesh me rezultatin për shkak të qasjes sipas parimeve juridike të shkollës përkatëse dhe kjo nuk demton askënd prej xhemateve, sepse është çështje fetvaje dhe në procësin e fetvasë përshkrimi dhe këndvështrimi i një çështjeje nuk mund të jetë identik tek çdokush, prandaj ka edhe larmi të mendimeve.

Ndryshe ndodh me shkollat akaidore, sepse bëhet fjalë për një bindje te një njeriu, që kur lekundet mund të gjesh reagime nga më të ndryshmet.

Ndërsa konfliktet serioze të ashpra në shumicën e tyre kanë pasur prapavija politike, sepse pushteti historikisht sa herë që kërkon apo synon diçka që nuk mund ta arrijë e përdor fenë për të gjeneruar masat dhe për të arritur synimet.

Nuk jemi këtu për të imponuar njeri që të na pasojë. Në fund të fundit njerëzit nuk pasojnë as vetë fjalën e Zotit, si mund të pretenojë dikush që të pasohet?!

Ajo që me këtë rast dëshiroj të theksoj dhe të ftoj çdo kundërshtar akaidologjik është që të ruajë gjuhën e tij. Përdorimi i gjuhës së urrejtjes nuk është argument, përkundrazi është fallcitet logjik „ad hominem“. Në fund të ditës etika dhe sinqeriteti do të marrë vlerën që i takon.

Për sa i përket Sufizmit Sunnit, shumica e atyre që e përbaltin nuk ia kanë idenë se për çfarë po flasin ose thonë diçka dhe fshehin diçka. Nje problem serioz që kam vënë re në “hidh’e’pritjet” rreth Sufizmit është se duke mos e njohur subjektin e tij, i atribuojnë atij subjekte te fik’hut, siç është Tevessul dhe Istigatheh, ku në fakt Sufizmi merret me sjelljen, pra si të bëhesh një mysliman i mirë.

Ajo që unë adresoj në leksionet e mia është të dihet se për çfarë flitet. Shumica, për të mos thënë të gjithë, që kinse kundërshtojnë esh’aritë dhe maturiditë, por edhe sufistët, nuk kanë lexuar dhe as kanë mesuar nga këta, por kanë lexuar dhe kanë mësuar për ta. Dikush që i thotë vetes prijës fetar, hoxhë apo imam, nuk mund t’ia lejojë vetes që të ngrejë një kritikë për një çështje, pa e lexuar vetë çështjen, jo të bazohet vetëm në atë që dikush diku ka kritikuar e nëse ai nuk ka fuqi lexuese dhe arsyetuese, atëherë le të mbetet kjo në veten e tij.

• Prej disa vitesh ka një rritje të numrit të shqiptarëve që emigrojnë drejt vendeve të Evropës, përfshi në Gjermani ku ju jetoni. Në njohjen që ju keni për komunitet shqiptare në Gjermani, Zvicër e më tej, cilar janë sfidat kryesore fetare me të cilat këta besimtarë përballen, dhe cilat duhet të jenë sipas jush prioritetet e punës së hoxhallarëve dhe aktivistëve fetarë në bashkësitë myslimane të shqiptarëve në këto vende?

Në gjykimin tim, sfida kryesore fetare me të cilat komuniteti shqiptar mysliman përballet është bashkëjetesa me multikulturalizmin që kanë këto dy vende. Është vërtetë sfidë të shfaqesh mysliman. Jo në kuptimin e drojes apo frikës së vetëdeklarimit, por në kuptimin e sjelljes dhe marrëhënies. Është sfidë e çdo myslimani në fakt, që të sillet si mysliman. Të sjellurit mysliman në një ambient multikultural i bën mirë jo vetëm bartjes së identitetit mysliman, por edhe bartjes së identitetit shqiptar.

Allahu në Kur’ani Kerimin, Suretu Ankebut thote: Lexo se çfarë t’u shpall nga Libri dhe fal namaz, s’ka dyshim se namazi ndalon nga gjërat e shëmtuara dhe të neveritshme – po të vijmë e ta lexojmë nga fundi, do të kuptojmë se ndalesa nga gjërat e shëmtuara dhe të neveritura, në fakt vjen si rezultat i leximit të shpalljes hyjnore, që do të thotë të kuptuarit e shpalljes hyjnore, ndërsa namazi është mjeti aktiv që ndërlidh ftesën e Allahut me të kuptuarit.

Kjo duke iu referuar bashkarisht se çfarë thotë i Madhërishmi në Suretu Nahl: Allahu urdhëron për drejtësi, bamirësi dhe ndihmë të të afërmve dhe ndalon nga gjërat e shëmtuara, të neveritshme dhe dhunës. Ju nxit, që ju çdo herë të kujtoheni (për këto).

Prioriteti i hoxhallarëve, jo vetëm në Zvicër dhe Gjermani, por kudo që ndodhet diaspora shqiptare, është fokusimi i edukimit të brezit të ri, jo vetëm në aspektin fetar por edhe atë patriotik. Pas kësaj dhe tërheq vëmendje, me modesti, nevoitet që hytbet dhe ligjëratat të jenë frymëzuese dhe motivuese për të gjeneruar energji pozitive tek xhemati.

Prandaj, duke dashur që të mirëkuptohem nga lexuesi juaj, ju faleminderit edhe juve për konsideratën dhe respektin që treguat me anë të ftesës për një bisedë kaq vëllazërore. Ju uroj edhe juve suksese në veprimtarinë fetare dhe shoqërore.

Ju faleminderit për këtë bisedë, e shpresojmë të na vizitoni përsëri.  

* Alban Çuli ka studiuar pranë  Kolegjit Universitar “Da’ueh“ për studime islame dhe të gjuhës arabe në Bejrut dhe gjithashtu në mënyrën klasike islame pranë hoxhallarëve te Shamit ndër ta Shejh El-Muhaddith Abdulkadir Arnaut, Dr. Said Ramad El-Buti, Shejh Abdunnasir El-Xhebri, Shejh El-Muhaddith Abdullah El-Hererij etj.