Aztekët tanë

Elton Hatibi

Studjuesi i njohur i arkitekturës osmane Michael Kiel, dëshmitar i dhunës revolucionare mbi këtë trashëgimi kulturore në vendin tonë, na jep një vlerësim metaforik për përmasën e saj dramatike:

“Në punimet e mia për arkitekturën osmane në Shqipëri, shkatërrimin e komplekseve të xhamive të Kavajës dhe Peqinit e kam quajtur “një sakrificë barbare azteke”, gjatë së cilës prifti shkul nga trupi zemrën që rreh.”

Përshkrim kaq të gjallë, rrallë mund ta hasim nga dëshmitarë të tjerë vendorë, aktorë ose jo, të forcës shkatërrimtare. Trajtimi i panatyrshëm i objekteve fetare, padyshim që mobilizon revoltë të përligjur sidomos kur ky përçudnim prek ngrehina origjinale, përfaqësuese të denja të arkitekturës lokale osmane. Në rastin në fjalë, edhe pse modeste, pra në dimensonet arkitektonike monumentale, si bartëse të artit islamik ato manifestojnë përpjekjen e sinqertë njerëzore për të bukurën, një urë afrimi pranë Zotit, pasi sipas S.H. Nasr, arti islamik “..është një eko e botës tjetër në kornizën e ekzistencës kohore në të cilën njeriu jeton”. Duke e parë në këtë prizëm, përballë një dhunimi të tillë, metafora e Kiel nis e merr kuptim; nuk kemi të bëjme më me gurë, trarë e afreske të rrënuara, por me vetë shpirtin njerëzor të provokuar në limitet e tij.

Shembja e xhamive dhe objekteve të tjera fetare ishte në funksion të shkuljes së besimit nga gjokset e njerëzve, pasi ato mbetën të vetmet relike të dukshme të religjozitetit në vend. Me ekzistencën e tyre ato përthyenin mjaftueshmërisht besim, dhe rrjedhimisht shpresë në bashkësinë e mpakur të besimtarëve. Vetë regjimi i konsideronte të tilla përmes zërit të përfaqësuesit të tij më të lartë: “Tani çështja është te kishat dhe xhamitë që ekzistojnë te ne, si të vetmet mjete kryesore ku klerikët grumbullojnë besimtarët për të mbajtur gjallë besimin, qoftë edhe në formë dekadente.” Xhamia e reduktuar në një ngrehinë të pavlerë, edhe pse mbledh një bashkësi të margjinalizuar besimtarësh, përsëri premton rezistencë ndaj së keqes agresive. Por nga një këndvështrim më i gjerë, përtej objektit konvencional ku mundësohet më mirë njohja dhe përjetimi i besimit, po të citojmë filozofin Rusmir Mahmutćehajić, xhamia konceptohet si simboli i raportit tonë të gjithanshëm jetësor me Zotin. E kthyer në metaforë, ajo grupon potencialisht gjendjen njerëzore të ridimensionueshme në kohë dhe hapsirë, e cila përmes njohjes dhe bindjes, tenton shkrirjen e plotë të kësaj përvoje në realitetin hyjnor.

Brutaliteti spektakolar i treguar gjatë ndërmarrjes revolucionare i dha fund fetarisë publike në të dy dimensionet; asaj faktike të mbylljes dhe shembjes së ambienteve ku kryen ritualet dhe përkujtohet Zoti, si dhe atij simbolik të këputjes së lidhjeve të shumëfishta të botës dhe njerëzve me tanscendenten. Njerëzit u okultuan me përdhunë pikërisht nga e vetmja pikë referenciale që materializonte të shenjtën mes tyre. Ky aksion njëkohësisht u kthye në një tjetër simbol, simbolin e barbarisë shtazarake, triumfin e dhunës irracionale lyer me varakun ndriçues të progresit. Momenti historik i kalimit nga një gjendje shoqërore tradicionale drejt krijimit të një rendi të ri pa praninë e fesë dhe interpretimeve të saj për realitetin, do të sanksionohej formalisht në fjalimin e famshëm të 6 shkurtit 1967 ku forma e përzgjedhur nga diktatori për të përshkruar papërputhshmërinë e dy gjendjeve, përtej përçimit të mesazhit në formatin propagandistik të kohës, simbolikisht përshfaq nuanca manikeiste:

“..si mund të quhet në pozita revolucionare ai punëtor i këtij porti që ditën punon mirë, dallohet, bile edhe lavdërohet, kurse në mbrëmje në shtëpi bën ikona kishe dhe i shet në mëngjes në besimtarë privatë?”

Bashkëshoqërimi i termave kyç është i dukshëm në dy nivele. Dita, burimi i së cilës është dielli, përkon me punën, që kalit dhe edukon virtytin dhe si aksion pasuron materialen. Ndërsa natës, të kundërtës së ditës, i është rezervuar në gjirin e saj aktiviteti i mistershëm i fabrikimit të fesë, “errësira” që pamundëson qartësinë e arsyes. Askush nuk mund të sfidojë “të vërtetën e ndritshme të Diellit”, që premton progresin dhe garanton mirëqenjen, dhe nga zemra e  errët e natës të vijë të infektojë “dritën e artë” e të shumëpritur të agimit. Errësira duhet mposhtur si një çlirim që mundëson jetëgjatësine dhe suksesin e dritës së ardhmërisë; delegjitimimi i saj në nivelin ligjërimor është i pamjaftueshëm, patjetër duhet sulmuar fizikisht me egërsi deri në asgjesimin përfundimtar të saj. Drita diellore si e vërteta e vetme konsiderohet si zanafillë e lumtursë, ajo që njeh mes turmës “të dalluarit” e saj, puntorët e revolucionit. Por “drita diellore” e pretenduar se po ruhet nga ndotja e “natës” nuk është burimore, i ngjashëm me cilindo mit të fabrikuar ajo vjen si një riinterpretim i sforcuar mesianik, një orvatje për një “kthim të ri të artë” gjithnjë përmes së ardhmes, që herë me propagandë, herë me terror e herë me eufori dalldisëse i jep vazhdimësi ideologjisë së dhunës.

Mircea Eliade kur analizon kultet e diellore, veçanërisht tek civilizimet prekolumbiane sheh një përputhshmëri mes supremacisë së përshfaqjes së “diellit” dhe fateve “historike”. Më tej shton se “.. Dielli mbizotëron atje ku falë heronjve, mbretërve dhe perandorive “ historia është në lëvizje”. Historia në këtë rast ecën sepse dinamika fetare e aztekëve, për të mundësuar vazhdimsinë e jetës në tokë, kërkonte periodikisht sakrifikime humane. Sipas mitit, lindja e diellit dhe e gjeneratës së parë të njerëzve i atribuohej vetsakrifikimit të një perëndie, ritual i cili duhej ndjekur në tokë literalisht e me devotshmëri. Edhe pse mund të hasen vështirësi në identifikimin e karakteristikave antropologjike mes regjimeve totalitare dhe civilizime të hershme, përsëri përkimet simbolike janë të mjaftueshme. Pamvarsisht nëse na vjen si mit arkaik ose si metaforë ideologjike, “drita e diellit” kërkon sakrifica të njëpasnjëshme në një përpjekje të vazhdueshme për të garantuar të pacënuar ekzistencën e saj. Duke kaluar përmes masakrave emblematike në fazat e ndryshme të modernitetit, dhuna ekstreme si kategori e ushtrimit të pushtetit i përbashkon shembujt tanë, dhe shtetin totalitar, si skajin bashkëkohor i këtij segmenti, për ta thënë me fjalët e Tzvetan Todorov, e shndërron në mishërues të shoqërisë së massakreficës.

Nga një këndveshtrim metafizik, drita dhe errësira janë pjesë të së vërtetës, por ndërkaq të dyja njëlloj edhe mund të verbojnë. Këtu më tepër se me një spekulim filozofik, kemi të bëjmë me konkretizimin e këtyre dy kategorive metaforike, për sa kohë përpiqemi në mënyrë empirike të emërtojmë realitete të ndryshme, t’i qasemi dhe t’i kontekstualizojme ato. Jemi dëshmitarë të freskët se si u veteklipsua “dielli” ynë i nacional-komunizmit. Drita e tij nuk ngrohu aspak, përkundrazi, “e vërteta” që ajo pretendoi mori fund kur njerëzia e rrëzoi e motivuar nga nevoja ekzistenciale. Ndërkohë e vërteta e madhe e asaj diktature, e panjohur tërësisht në përmasën e saj reale, ishte errësira shpirtërore e kultivuar me fanatizëm, themeli i tiranisë së shfaqur në çdo qelize të shoqërisë. Turbullia e vlerave që trashëguam pas rënies së rregjimit komunist na dha edhe një herë një tablo të zymtë, rezultat i pashmangshëm i përshtjellimit të kategorive morale të formësuara nën dhunë, efekti i të cilave zgjat ende.

Inspiruar nga verseti i mirënjohur kuranor “Zoti është Drita e Qiejve dhe e Tokës”, myslimanët, pikërisht në xhami dritën e kanë kodifikuar si elementin karakteristik të identitetit të saj. Kjo pasi mes specialistëve të arkitekturës islamike bashkëndahet konsiderata e mirënjohur se drita aty përkufizon hapsirën. Por ky dimension mistik i xhamive tona humbi nën muret e rrënuara gjatë orgjisë histerike që u orkestrua nga komunistët.

Fatmirësisht revolucioni kulturor nuk i rrafshoi të gjithë xhamitë. Disa prej tyre, për nevoja kulturore, u konvertuan në muze, të vizitueshëm kryesisht nga turistë të huaj. Ashtu të mbyllura, xhamitë muzeale me gjithë pikturat murale, gurët e latuar dhe tavanet e gdhendura nuk rrezatonin ndriçimin e duhur shpirtëror, pasi mungonte ngjyra reale e dritës që besimtarët ia japin përmes komunikimit të tyre me Zotin. Dritën, këtë bujari hyjnore, që diskursi fetar e shndërron në sinonim të së vërtetës dhe lumturisë, besimtarët e rigjetën dhe një herë në përpjekjen e tyre të sinqertë pas diktaturës. Por edhe pse drita e besimit është e prekshmë tashmë në realitetin tonë, hija e barbarisë antifetare zotëron ende territore të konsiderueshme në hapsirat tona publike. Për ta identifikuar qartësisht të keqen, një lloj sakrifice nga besimtarët, kësaj here jo si tek aztekët, është domosdoshmëri që të meritojmë të bashkëndajmë dritën, dhuratën më të bukur më të cilën shohim realitetin.