Arti, Islami dhe puritanët

Xhodi Hysa

Kur myslimanët e gadishullit Arabik mbërritën në dyert e Shamit, Persisë apo Egjiptit pjesa dërrmuese e tyre kishin njohuri mbi qytetet e tyre. Kohë më parë ata kishin ardhur dyerve të tyre për të bërë tregti me vendasit. Ata nuk mund të konsiderohen më, siç është bërë në periudhën e themelimit të shkencave orientale, si një popullsi e izoluar nga bota përreth, nuk mund të vlerësohen si indigjenët e Australisë. Provat historike na tregojnë se këta banorë të gadishullit arabik ishin në kontakt me artin dhe format e tij në vendet përreth tyre, qoftë edhe përmes vpranisë së tyre në kryeqendrat e kulturës së kohës, gjatë udhëtimeve tregtare. Duke i njohur nga afër këto qendra, ata nuk kishin drojë të mateshin me banorët e tyre. Në përballjet midistyre ata nuk e kanë ndjerë aspak distancën kulturore. Ajo çka i ka mbushur me vetëbesim nuk ishte as jatagani i veçantë e as ndonjë armaturë speciale, përkundrazi, besimi në veten e tyre se kishin fjalën e Zotit.

Mënyra se si Islami e sheh veten e tij nuk është e kufizuar në art e retorikë. Përkundrazi Islami përshkruhet në Kuran si mënyra e duhur për të jetuar duke përmbushur premtimin hyjnor mbi ngritjen e njeriut në gradën e Mëkëmbësit të Zotit në tokë[i]. E nëse ne do të pranojmë ta shohim Islamin ashtu siç ai na vetëprezantohet, përmes Kuranit dhe Profetit, e jo sipas paragjykimeve që na imponohen, do të kishim një qasje më kuptimplotë.

Arti tradicional

Titus Burkhard shënon në një punim të tijin se “është e kotë të përpiqemi të kërkojmë në Kuran diçka të ngjashme me parimin e kompozimit që mund të përthyhet në art.” Kjo fjali na jep në mënyrë të përpiktë verdiktin që mund të zbulohet dalëngadalë nëse vështrohet me kujdes Islami. Arti tradicional shpreh marrëdhënien e njeriut me hyjnoren dhe kjo vërehet mjaft mirë që herët në artin e Mesopotamisë apo dhe Egjiptit të lashtë. Në lidhje me këtë, një nga studiuesit më të mëdhenj të fesë, filozofis, kulturës dhe artit islam, Ismail Faruk shprehet kështu: “Si egjiptianët ashtu edhe mesopotamët ndiheshin të rrethuar prej Zotit në çdo anë, për arsye se natyra i rrethonte ata. Sidoqoftë, ndërsa egjiptiani e perceptonte praninë hyjnore drejtpërdrejtë në natyrë, mesopotami e deduktonte praninë hyjnore me ndërmjetësim nga natyra”[ii]. Kështu që arti, që në fillesat e veta, ishte një shprehje e transcendencës hyjnore e cila, nëpërmjet tij, kthehej në emanente. Kështu që arti në vetvete përfaqëson dhe mënyrën se si njeriu e sheh hyjnoren dhe raportin e të shenjtës me botën. E gjithë kjo na ndihmon për të kuptuar raportin e Islamit me artin.

Kur myslimanët ishin në portat e qyteteve të mëdha të lindjes, jo vetëm që ishin të njohur me kulturën dhe traditën do të gjenin aty, por ata gjithashtu nuk ishin mohues dhe përçmues të traditave të tyre. Janë të mirënjohura transmetimet profetike që u kërkojnë myslimanëve të mos përjashtojnë traditat e vendeve të tjerë. Kjo ka bërë që qasja e tyre ndaj kulturave të tjera të ishte pozitive. Jo vetëm kaq, por ata integruan në kulturën e tyre shumë prej prurjeve të huaja, duke u pasurar së tepërmi nga kjo. Ata integruan në vetvete elementë të kulturës bizantine, persiane apo edhe indiane, për të përsosur akoma më tej kulturën e tyre. Për këtë arsye, ata jo vetëm nuk i ndaluan zhvillimet e artit në vendet ku shtrinë sundimin, por përkundrazi, e përforcuan edhe më tej atë, dhe madje shtuan aty edhe përvojat e tyre. Përmes pranimit të Islamit artizani, muzikanti, arkitekti njohu për të shenjtë vetëm Zotin dhe Njëshmërinë e Tij dhe ajo çka kërkohej prej tij (edhe nga këndvështrimi Islam) ishte bukuria, e cila në thelb është një shprehje e të Vërtetës universale.

Titus Burkhard shprehet se “Ligji fetar islam nuk përcakton ndonjë formë të veçantë arti. Ai thjesht kufizon fushën e shprehjes së tij; dhe kufizimet nuk janë krijuese në vetvete.” Sipas tij, ligji fetar Islam nuk është një qasje akademike ndaj artit apo asaj që quhet art e për rrjedhojë nuk sjell kufizim, siç ndodh me çdo dogmë. Synimi i artit islam nuk ka qenë asgjë tjetër vetëm se perfeksionimi[iii] dhe tejçimi i rregullsisë hyjnore që paraqet universi, gjë të cilën Islami e vendos edhe brenda mikrokozmosit njerëzor. Mënyra se si myslimanët u përballën me traditat e ndryshme të popujve që pushtuan tregon qartazi se ata e kishin kuptuar më së miri se besimi i tyre nuk mund të ç’rrënjoste natyrshmërinë njerëzore, ndaj dhe mënyra se si u zhvillua arti Islam në raport me këto kultura tregon për universalitetin diversitetin e tij.

Një ndër fushat e artit islam që ka marrë zhvillim të madh ka qenë gjithmonë arkitektura. Pikërisht këtu myslimanët arritën të paraqesin në formën më të lartë marrëdhënien mes njeriut dhe Hyut. Ndërtimi i xhamive, por edhe i ndërtesave të tjera, i jepte mundësinë myslimanit që të paraqesë rregullsinë e tij mikrokozmike, por dhe unitetin hyjnor, përmes konstruktit arkitekturor dhe dekorimit me arabeska. Gjithashtu poeti ka prodhuar përshkrime drithëruese të hyjnores duke ruajtur në të njëjtën kohë me fanatizëm distancën prej grackës së antropomorfizimit të saj, si në metaforë ashtu edhe në përshkrimin e drejtpërdrejtë. Ndërkohë muzika ka zënë gjithnjë një vend të veçantë në artin dhe traditën e myslimanëve, duke përfshirë këtu edhe praktikat sufite të madhërimit të Zotit, të cilat përfshijnë kanë krijuar një traditë të tërë klasike në përpunimin e tingullit, si mjet të rëndësishëm në rritjen e spiritualitetit dhe shërimit të zemrës.

Transformimet moderniste

Pra perceptimi i myslimanit mbi marrëdhënien e tij me Zotin është mishëruar përmes artit, në të gjitha drejtimet e artit Islam. E njëjta gjë, mund të thuhet kudo, për artin tradicional në tërësi. Në të gjitha shoqëritë, kulturat e qytetërimet tradicionale, arti shpreh transcendencën e Hyjnores në jetën njerëzore. Kjo gjë fillon të ndryshojë vetëm në kohët moderne. Ardhja e rilindjes evropiane solli ndryshime të shumta edhe në mënyrën se si njeriu e shihte hyjnoren. Ndryshime rrënjësore fillojnë të shfaqen pikë së pari në kozmologji. Njeriu tashmë u zhvendos nga qendra e universit, dhe ai nuk ishte më objekti në funksion të të cilit ekzistonte ky univers, shkaku i ekzistencës së gjithçkasë. Kjo bëri që arti të mos vihej më në funksion të riprodhimit të raportit të njeriut me Zotin.

Në kohën e njeriut modern arti mori një tjetër qasje, atë të krijimit të njeriut i cili ishte i lirë dhe i gatshëm të kuptonte të vërtetën dhe realitetin metafizik përmes artit. Ai shihej si një mënyrë që paraqet të vërtetën relative dhe subjektive të artistit, duke u shndërruar gjithnjë e më shumë në diçka subjektive dhe sipërfaqësore. E shenjta humbet peshën e saj, duke e zbritur artin në nivele mishtore.

Arti i Krishter

Një krahasim ndërmjet qëndrimit islam dhe atij të krishterë kundrejt imazhit të njeriut do të na ndihmojë t’i qartësojmë gjërat më tej. Koncili i shtatë ekumenik e justifikoi përdorimin e ikonave në liturgji me argumentin e mëposhtëm: Zoti është i papërshkrueshëm në vetvete, por meqë Logosi hyjnor mori natyrën njerëzore, e integroi këtë të fundit në formën e saj origjinale dhe e përshkoi me bukurinë hyjnore. Duke respektuar formën njerëzore të Krishtit, arti na përkujton ne për misterin e mishërimit.

Përmes këtij pasazhi vërejmë se si krishterimi (i ndikuar fort edhe prej traditës heleno-romake në art e arkitekturë) filloi të përvetësojë një rrugë tërësisht të kundërt nga ajo e ikonoklastëve mbi pikturat që paraqisnin, jo vetëm figura njerëzore, por deri edhe figurën e Hyut, Birit të Tij e Shpirtit të Shenjtë. Megjithatë, tradita e artit të krishterë natyrisht që nuk ka filluar me koncilin e shtatë ekumenik. Për nga vetë renditja kohore ky është një koncil i hershëm, por jo aq sa fillesat e krishterimit, i cili në etapat e tij ka kaluar përmes bashkësisë hebraike (dishepujt e Jezusit me në krye Jakobin), ka vazhduar me traditën gnostike dhe së fundi me kontaktet me kulturën heleno-romake.

Sidoqoftë, nuk duhet menduar për asnjë moment se tradita e krishterë ka qenë e paprekur nga puritanët, të cilët, në një formë apo në një tjetër, kanë dashur të kthejnë në origjinën e tyre krishterimin. Shembullin e jep mjaft mirë arsyeja e mbledhjes së këtij këshilli ekumenik, i cili u mor me dënimin e herezisë së ikonoklastëve, të cilët nuk pranonin që Jezu Krishti të paraqitej në ikona apo edhe, akoma më keq, që tempulli i ri që ai ndërtoi mbi Simonin (lexo Pjetri) të vishej me ikona që paraqesin edhe vetë Hyun. Këtu ikonoklastët tentuan të ndiqnin udhën e hebrenjve, të cilët nuk guxonin të përmendnin emrin e Zotit, “Jehovah”, e jo më ta pikturonin Atë. Shumë prej grupeve puritanë të shekujve XV e tutje do të adaptonin një qasje të ngjashme ndaj ikonave dhe pikturës (ekstremi i tyre janë amishët) dhe e gjitha kjo qasje nuk ishte aspak kundër artit, sikundër mundohen sot ta paraqesin shumë njerëz, por ishte vetëm kundër imanencës që arti dhe artistët duan t’i japin hyjnores dhe konceptit të tyre mbi të shenjtën.

Përballja me modernizmin

Ajo çka sot shihet në vendet e lindjes, por edhe në Afrikën me shumicë të theksuar myslimane, – të cilat na paraqesin dendur grupe ekstremiste fetare në kërkim të një puritanizmi, – vjen kryesisht si pasojë e kolonializmit dhe induktimit përmes suporteve Made in West të kulturës liberale. E gjithë kjo bëhet nën frymën e një supremacie artificiale të pompuar nga ideologjia vlerësimit të të fortit, i cili ka të drejtë të imponojë vlerat e tij. Në të shumtën e rasteve kolonializmi është përpjekur të peshojë me kutin e tij kulturat kulturat “e nënshtruara” duke i zhvlerësuar ato krejtësisht. Për rrjedhojë ai është përpjekur t’i ndryshojë këto kultura duke shkaktuar turbullira shoqërore. Ekstremizmi dhe puritanizmi, ka qenë shpesh një mënyrë sesi njerëz e grupe të ndryshme i janë kundërvënë pushtimit kulturor kolonial. Ndryshe nga pushtimet e dikurshme myslimane, kolonizatorët modernë kanë qenë të panjohur me kulturën dhe vlerat e vendeve të kolonizuara. Kjo i bën ata të paaftë për të këmbyer vlera me vendasit, ndryshe nga çka ndodhur me pushtimet myslimane të cilët arritën të shtrijnë ndikimin e tyre kulturor në të gjithë pjesën kryesore të botës së njohur prej tyre në atë kohë, e njëkohësisht të shtrijnë vëmendjen e tyre ndaj ndikimit prej popujve të pushtuar.

Për t’ju rikthyer për të fundit herë artit islamik, duhet të kuptojmë se ai nuk është një formë e cunguar e gjallërisë apo muzës njerëzore. Fakti që arti në këndvështrimin e një myslimani, paraqet rregullsinë hyjnore brenda dhe jashtë vetes dhe njëshmërinë së Hyut e pangjashmërisë së Tij me asgjë tjetër, ai vjen si rrjedhojë nga një aprovim i unitetit hyjnor apo nga një soditje e tij. Ndërkohë që tentativa për ta pastruar botën e xhamitë nga arti nuk është gjë tjetër vetëm se tentativa për të gjymtuar hapësirën shpirtërore që Zoti i ka dhënë njeriut.